Category: OpED

Fatkeqësisht, në Kosovë vetëdija mjedisore ende stagnon. Sipas Pulsit Publik të UNDP-së të vitit 2023, vetëm 18% e të anketuarve e perceptojnë Kosovën si të ndikuar në mënyrë të konsiderueshme nga ndryshimet klimatike, ndërsa në një pyetje tjetër, shumica prej 91% pranojnë se kanë njohuri mesatare apo aspak njohuri rreth kërcënimeve të mundshme shëndetësore nga mjedisi. Edhe Raporti i Progresit i BE-së për vitin 2023 konsideron se Kosova është në një fazë të hershme të përgatitjes sa i përket mbrojtjes së mjedisit dhe ndryshimeve klimatike, dhe ka vetëm progres të kufizuar në këtë fushë. Raporti gjithashtu thekson se nuk është bërë asnjë përparim në lidhje me mbrojtjen e natyrës. Kjo mund të tregojë se vetëdija dhe gatishmëria e qytetarëve të Kosovës për të bërë më shumë përpjekje në mbrojtjen e mjedisit nuk është në nivelin e dëshirueshëm

Në shtator 2023, Kosova prezantoi një udhëzim të ri administrativ për vendosjen e çmimit të shitjes prej 0.05 euro për qeset plastike. Ministria e Mjedisit, Planifikimit Hapësinor dhe Infrastrukturës e kishte promovuar këtë iniciativë si një strategji për mbrojtjen e mjedisit dhe përafrimin e mëtejshëm me “acquis” të BE-së. Udhëzimi administrativ synon të trajtojë aspekte të ndryshme të paketimit dhe menaxhimit të mbeturinave. Objektivat e tij përfshijnë parandalimin e prodhimit të tepërt të mbeturinave të ambalazhimit, promovimin e ripërdorimit, rritjen e përpjekjeve për riciklimin, reduktimin e deponimit përfundimtar dhe lehtësimin e tranzicionit drejt një ekonomie qarkore.

Vendosja e çmimit të qeseve plastike në Kosovë erdhi në një moment të rëndësishëm, duke konsideruar nivelin jashtëzakonisht të lartë të ndotjes plastike në mjedis. Plastika, veçanërisht në formën e artikujve për një përdorim, si qeset, përbën një kërcënim të lartë për ekosistemet dhe kontribuon ndjeshëm në ndryshimet klimatike. Në nivel global, më pak se 10% e mbetjeve plastike riciklohen, ndërsa shumica përfundojnë në deponi apo mjedise natyrore. Për sa i përket qeseve plastike njëpërdorimëshe, hulumtimet tregojnë se koha mesatare e përdorimit të tyre është vetëm 15 minuta, ndërsa koha e dekompozimit fillon nga 20 vjet. Kështu, reduktimi i përdorimit të plastikës, veçanërisht i artikujve njëpërdorimësh, si qeset, paraqet një hap kritik drejt zbutjes së ndryshimeve klimatike dhe mbrojtjes së Tokës.

Të alarmuar nga ndikimi i plastikës, 127 vende të OKB-së kanë miratuar masa të ndryshme në legjislacion për të trajtuar përdorimin e qeseve plastike. Këto masa mbulojnë të gjitha fazat e ciklit të jetës së qeseve plastike dhe përfshijnë ndalime, kufizime, taksa, pagesa dhe përgjegjësi të zgjeruar të prodhuesve të qeseve. Sipas një raporti të UNEP-it, ndalimet e plota ose kufizimet e përdorimit janë forma më e zakonshme e kontrollit për qeset e plastikës dhe kjo formë zbatohet në 91 shtete, veçanërisht në Afrikë dhe Evropë. Për më tepër, 84 shtete kufizojnë shpërndarjen me pakicë të qeseve, shpesh krahas kufizimeve të prodhimit dhe importit, ndërsa 38 vende rregullojnë trashësinë e qeseve plastike dhe 16 shtete promovojnë qeset e ripërdorshme duke i përjashtuar ato nga taksat ose duke i vënë në dispozicion falas. Këto shtete ndryshojnë shumë nga njëra-tjetra në zhvillimin ekonomik, megjithatë angazhimet e tyre për të trajtuar ndotjen plastike kanë qenë të gjitha shumë të suksesshme.

Si funksionojnë këto kufizime në praktikë?

Duke u nisur nga ndalimet më të rrepta, rajoni i Afrikës Sub-Sahariane është në krye të lëvizjes globale kundër plastikës njëpërdorimëshe, me 34 vende që zbatojnë ndalimin e plotë të përdorimit të qeseve plastike. Ky ndalim në disa shtete, si Tanzania, Kenia dhe Ruanda, aplikohet edhe te turistët. Për turistët, kjo do të thotë që nuk mund të sjellin qese plastike në këto shtete dhe ata obligohen t’i lënë qeset e tyre në vendet e dedikuara në pikat kufitare. Ndërkohë për vendasit, në Ruandë, përdorimi personal i një qese plastike mund të çojë në gjoba deri në 60 dollarë, dhe në Kenia një person që përdor një qese plastike mund të dënohet edhe me burg. Këto masa kanë rezultuar në një reduktim të dukshëm të mbetjeve plastike në Kenia, ndërsa kryeqyteti i Ruandës, Kigali, është shpallur si qyteti më i pastër në Afrikë, pjesërisht për shkak të ndalimit të plastikës jo të biodegradueshme.

Duke kaluar në politika më pak strikte, përkatësisht taksat dhe pagesat për përdorimin e qeseve, Britania e Madhe kishte filluar zbatimin e një tarife prej rreth 0,06 euro për qeset plastike në supermarketet që nga viti 2015. Në vitin 2021, kjo tarifë u rrit në rreth 0,10 euro dhe u shtri në të gjitha bizneset. Kjo masë ka rezultuar në një rënie të jashtëzakonshme prej 98% në përdorimin e qeseve plastike deri në vitin 2023. Reduktim i konsiderueshëm i përdorimit të qeseve plastike i është atribuuar suksesit të kësaj politike dhe tani një person mesatar në Angli blen vetëm dy qese plastike njëpërdorimëshe në vit.

Në mënyrë të ngjashme, futja e një tarife për qeset plastikës në Afrikën e Jugut, në vitin 2003, synonte të ndikonte në sjelljen e konsumatorëve dhe të gjeneronte të ardhura për projekte të lidhura me mjedisin. Fillimisht e vendosur në 3 centë për qese plastike, taksa është rishikuar dy herë, duke u rritur në 4 centë në 2007 dhe 6 centë në 2013. Taksa ka ndikuar ndjeshëm në uljen e kërkesës së qytetarëve për qese, duke rezultuar në një ulje prej 72% deri në vitin 2014 krahasuar me kohën kur nuk kishte taksë të tillë.

Për më tepër, hulumtimet tregojnë mekanizmat e çmimeve apo taksave për qese plastike kanë qenë efektive në reduktimin e përdorimit të tyre në rajone të tjera të ndryshme, duke përfshirë Danimarkën, Irlandën, Belgjikën, Hong Kongun, Portugalinë, Botsvanën dhe Kinën, me reduktime që variojnë nga 50% në mbi 90%.

Çfarë përfshin rregullorja e Kosovës?

Qasja e Kosovës në rregullimin e qeseve plastike është relativisht më pak strikte se ajo e shteteve të lartpërmendura. Udhëzimi i ri përfshin ndalime për prodhimin, importimin dhe shitjen e qeseve plastike me doreza që variojnë nga zero deri në 25 mikronë në trashësi, si dhe qeseve plastike të oksodegradueshme (qeset plastike të dizajnuara për t’u shpërbërë më shpejt, por që janë ende të dëmshme pasi lënë pas mikroplastikë të rrezikshme). Sipas udhëzimit, qeset plastike shumë të lehta pa doreza mund t’u shpërndahen konsumatorëve pa pagesë, ndërsa ato me doreza me trashësi 25-50 mikronë duhet të shiten me një çmim minimal të detyrueshëm prej 0,05 euro, me një pjesë të dedikuar për buxhetin shtetëror. Udhëzimi ka kufizime çmimi për qeset plastike më të trasha dhe qeset e plastikës biodegraduese të kompostueshme janë të përjashtuara nga çmimet. Gjithashtu, shitësve u kërkohet të regjistrojnë çdo shitje të qeseve plastike me çmimin e mandatuar në kuponët fiskalë të lëshuar për konsumatorët. Udhëzimi ndalon vendosjen e logove apo markës tregtare në qese plastike të cilat janë me pagesë.

Sipas udhëzimit, mosrespektimi i dispozitave të tij, mund të rezultojë me masa ndëshkuese për individët dhe bizneset, në përputhje me Ligjin për Mbeturina dhe Ligjin për Ndryshimin dhe Plotësimin e Ligjit për Mbeturina. Këto dy ligje përfshijnë gjoba nga pesë deri në 50,000 euro për individët dhe bizneset që nuk respektojnë disa dispozita për menaxhimin e mbeturinave. Për më tepër, udhëzimi parasheh sekuestrim dhe konfiskim të pajisjeve për prodhimin e ambalazheve, apo vetë ambalazheve të vendosura në treg që nuk janë në përputhje me dispozitat e tij.

Ky udhëzim është pjesërisht në përputhje me Direktivën Nr. 1994/62 të Parlamentit dhe Këshillit të BE-së për paketimin dhe mbetjet e paketimit dhe Direktivën Nr. 2019/904 të Parlamentit dhe Këshillit të BE-së për Reduktimin e Ndikimit të Disa Produkteve Plastike në Mjedis. Dallimet kryesore midis akteve kryesisht sillen rreth zbatimit të detajuar të qëllimeve të tyre për të reduktuar plastikën dhe fokusin specifik në lloje të caktuara të mbetjeve dhe instrumenteve ekonomike.

Si do të funksionojë për Kosovën?

Fatkeqësisht, në Kosovë vetëdija mjedisore ende stagnon. Sipas Pulsit Publik të UNDP-së të vitit 2023, vetëm 18% e të anketuarve e perceptojnë Kosovën si të ndikuar në mënyrë të konsiderueshme nga ndryshimet klimatike, ndërsa në një pyetje tjetër, shumica prej 91% pranojnë se kanë njohuri mesatare apo aspak njohuri rreth kërcënimeve të mundshme shëndetësore nga mjedisi. Edhe Raporti i Progresit i BE-së për vitin 2023 konsideron se Kosova është në një fazë të hershme të përgatitjes sa i përket mbrojtjes së mjedisit dhe ndryshimeve klimatike dhe ka vetëm progres të kufizuar në këtë fushë. Raporti gjithashtu thekson se nuk është bërë asnjë përparim në lidhje me mbrojtjen e natyrës. Kjo mund të tregojë se vetëdija dhe gatishmëria e qytetarëve të Kosovës për të bërë më shumë përpjekje në mbrojtjen e mjedisit nuk është në nivelin e dëshirueshëm.

Në këtë rast, pavarësisht që udhëzimi nuk është aq strikt dhe ende ka kosto të ulët për blerjen e qeseve, udhëzimi ka potencial për të ndryshuar qëndrimet e shoqërisë për t’i bërë më të prira kah qëndrueshmëria. Nëpërmjet integrimit gradual të praktikave miqësore ndaj ambientit në rutinë, si p.sh. përdorimi i çantave të ripërdorshme, individët mund të bëhen më të ndërgjegjshëm për ndikimin e tyre mjedisor dhe kështu kanë më shumë gjasa të adoptojnë zakone të qëndrueshme në aspekte të tjera të jetës së tyre. Kjo zhvendosje drejt alternativave të ripërdorshme, përveç reduktimit të mbetjeve plastike mund të promovojë gjithashtu një kulturë të përgjegjësisë mjedisore. Kjo mund të shihet edhe tani, pasi para këtyre rregullave qytetarët pothuajse kurrë nuk merrnin qese të ripërdorshme në supermarket, dhe tani, edhe pse shumë ende blejnë qese plastike, mund të shohim shumë njerëz që sjellin qese të ripërdorshme kur shkojnë për të bërë blerje.

Në fakt, gjatë bisedave me personelin e shitjes në dy supermarkete në Gjakovë dhe në Prishtinë, u bë evidente se trendet në shitjen e qeseve plastike po bien ngadalë dhe gjithnjë e më shumë njerëz po sjellin qese të ripërdorshme çdo ditë. Edhe pse fillimisht u prit me pakënaqësi, me disa klientë që zgjodhën të mbanin sende me dorë, në vend që të paguanin për qese, njerëzit tani kanë filluar të përqafojnë zakonin e mbajtjes së çantave të ripërdorshme kur shkojnë në dyqan. “Njerëzit kanë filluar të blejnë çanta të ripërdorshme dhe t’i fusin në xhepa apo çanta para se të dalin nga shtëpia, në rast se u duhet të blejnë diçka”, ka theksuar një shitëse në një supermarket në Gjakovë . Megjithatë, në të dyja bisedat, pranohet se shitja e qeseve njëpërdorimëshe mbetet e konsiderueshme.

Kështu, edhe Kosova mund të jetë pjesë e historive të suksesit të përmendura më lart duke reduktuar përdorimin e qeseve plastike përmes përdorimit të mekanizmit të çmimeve, pasi kjo së pari do të shërbejë si mjet drejt zhvendosjes së mentalitetit drejt qëndrueshmërisë.

(Autorja është pjesë e Grupit për Studime Juridike dhe Politike (GLPS). Ky editorial është shkruar në kuadër të projektit: Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike, e themeluar nga GLPS, të projektit “Human Rightivism” të mbështetur nga Agjencia Suedeze për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ndërkombëtar (SIDA) dhe zbatuar nga Fondi për Zhvillim Komunitar (CDF).

Nga: Dea Fetiu

Kosova ka shfaqur aspirata për ta transformuar peizazhin e saj energjetik, duke u nisur në drejtimin e energjisë së ripërtëritshme më shumë se një dekadë më parë. Në vitin 2005, nënshkrimi i Traktatit për Themelimin e Komunitetit të Energjisë përcaktoi një angazhim për të prodhuar 25% të energjisë totale nga burimet e ripërtëritshme deri në vitin 2020. Ky angazhim u përforcua me Ligjin për Energjinë, i cili obligoi qeverinë të miratonte një plan për të arritur këtë objektivë të energjisë së ripërtëritshme.

Në rrugë për ta arritur këtë objektivë, ndërtimi dhe funksionimi i hidrocentraleve u bë një pikë qendrore. Megjithatë, rrugëtimi drejt energjisë së pastër nuk ishte pa sfida, veçanërisht në frontin mjedisor. Shumë shpejt u bë e qartë se ndërtimi dhe funksionimi i këtyre hidrocentraleve do t’i shkaktonte dëm të pariparueshëm florës dhe faunës së rajonit, duke shkaktuar shqetësime për një ekuilibër të brishtë ekologjik. Për më tepër, ndërtimi i hidrocentraleve ka ngritur çështje të kundërshtimit të dukshëm ndaj masave mbrojtëse ekologjike dhe procedurave penale. Këto projekte jo vetëm kanë shkelur parimet mjedisore, por kanë shkelur në mënyrë flagrante edhe të drejtën e qytetarëve për të marrë pjesë në vendime që ndikojnë drejtpërdrejt në jetën e tyre.

Duke qenë një vend me burime të kufizuara ujore, Kosova është në një udhëkryq ku synimet ambicioze të energjisë së ripërtëritshme nganjëherë bien ndesh me ruajtjen e mjedisit. Me këtë rast, më vonë është miratuar Strategjia e Energjisë e Republikës së Kosovës për 2022 – 2031, e cila anashkalon dukshëm promovimin e ndërtimit të hidrocentraleve të reja për shkak të shqetësimeve në rritje për ndikimin e tyre mjedisor. Kjo Strategji është konsideruar si sukses edhe nga Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike.

Sidoqoftë, hidrocentralet kanë vazhduar të ndërtohen në disa lumenj të Kosovës, pa marrë parasysh dëmin mjedisor. Ndërtimi i tyre ka nxitur reagim të gjerë publik nga qytetarët lokalë, të cilët afektohen direkt nga ndërtimi i tyre. Ndër të tjera, janë organizuar edhe protesta të shumta, duke përfshirë protestën në Shtërpcë që bashkoi qytetarët lokalë pa dallim të etnisë.

Në lidhje me ndërtimin e hidrocentraleve, Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike që nga viti 2020 ka paraqitur disa kërkesa për ndërhyrje ligjore përmes padive, duke nënvizuar dëmin e shkaktuar ndaj mjedisit përmes ndërtimit të vazhdueshëm të hidrocentraleve ilegale. Qendra ka ofruar prova të shumta për të vënë në pah shkeljet ligjore që kanë rezultuar nga nxjerrja e lejeve për funksionalizimin e hidrocentraleve. Këto prova përfshinin fotografitë nga zonat ku janë ndërtuar hidrocentralet, komunitetet lokale dhe aktivistët mjedisorë, të cilat portretizonin degradimin mjedisor të shkaktuar nga ndërtimi i këtyre hidrocentraleve që rezulton në dëme të pariparueshme në rajon. Po ashtu, Qendra ka ngritur shqetësimin se qytetarët lokalë nuk janë ftuar në debatet publike në lidhje me ndërtimin e këtyre hidrocentraleve.

Duke parë urgjencën e situatës dhe mundësinë e dëmtimit të parevokueshëm, Qendra i ka kërkuar gjykatës vendosjen e masës së përkohshme të sigurisë për ndalimin e punës në këto hidrocentrale, deri në një vendim final në lidhje me ligjshmërinë e tyre. Gjykata, ka miratuar këtë kërkesë, duke urdhëruar që të shtyhet kontesti administrativ mbi lejen ujore të këtyre hidrocentraleve. Kjo masë e përkohshme do të duhej të qëndronte në fuqi deri në marrjen e një vendimi përfundimtar, meritor, me synim mbrojtjen e mjedisit dhe burimeve jetike të ujit të pijshëm në zonë.

Pavarësisht urdhrit të gjykatës për shtyrje të vendimit për lejen e këtyre hidrocentraleve dhe ndalimin e punimeve në to, duket se puna e tyre nuk është ndalur. Banorët vendas dhe burime të tjera kanë raportuar se punimet e ndërtimit janë ende në vazhdim, dhe të njëjtat nuk janë pezulluar asnjëherë, pavarësisht udhëzimeve të gjykatës.

Këto masa, të përcaktuara me Ligjin për Procedurën Kontestimore, shërbejnë për të ruajtur gjendjen ekzistuese të rrethanave dhe për të evituar dëmin e pariparueshëm që do të ndodhte potencialisht, deri në marrjen e një vendimi përfundimtar nga gjykata. Operimi i vazhdueshëm i hidrocentraleve tregon një shkelje të vendimit për zbatimin efektiv të masave të tilla të përkohshme për të mbrojtur mjedisin dhe komunitetin lokal.

Në sferën e zbatimit të urdhrave të gjykatës për masat e përkohshme, është e domosdoshme të përcaktohen efektet teknike të dispozitave ligjore që hyjnë në lojë kur një palë dështon të zbatojë urdhra të tillë. Fillimisht, Ligji për Procedurën Kontestimore përcakton përgjegjësinë juridike civile, që qëndron mbi palën së cilës i është caktuar masa e përkohshme, nëse ajo zgjedhë të veprojë në kundërshtim me vendimin për ekzekutim të kësaj mase. Më tutje, ligji i jep një efekt juridik të veçantë vendimit të gjykatës që përcakton masën e sigurimit të barabartë me aktvendimin për përmbarim sipas Ligjit për Procedurën Përmbarimore. Edhe sipas mendimit të gjyqtarëve, është gjykata ajo e cila me detyrë zyrtare duhet të mbikëqyrë zbatimin e masave të përkohshme të caktuara. Në fund, rikujtojmë se mospërfillja e urdhrave dhe vendimeve të gjykatës përbën edhe vepër penale.

Pra, rëndësia e zbatimit me rigorozitet të masave të përkohshme të urdhëruara nga gjykata e kapërcen sferën e ligjshmërisë; në rastin e hidrocentraleve, është detyrë themelore në ruajtjen e mjedisit dhe sigurimin e mirëqenies së komuniteteve lokale brenda Kosovës. Në këtë rast, masat shërbejnë si linja e fundit e mbrojtjes kundër dëmtimeve të pakthyeshme mjedisore dhe si mburojë për komunitetet që mbështeten në këto burime.

Roli i gjykatës në këtë kontekst është i shumanshëm dhe parësor. Përtej dhënies së urdhrave, ajo duhet të mbikëqyrë zbatimin e këtyre masave. Kjo mbikëqyrje do të përmirësohej duke forcuar bashkëpunimin ndërinstitucional dhe duke njoftuar institucionet përgjegjëse për implementim të urdhrit. Mirëqenia e komuniteteve lokale, integriteti i mjedisit të Kosovës dhe ruajtja e burimeve të kufizuara ujore janë të gjitha në rrezik. Gjykata duhet të qëndrojë si mbrojtëse e këtyre interesave jetike, me detyrën të sigurojë që masat e përkohshme jo vetëm të vendosen, por edhe të respektohen me përpikëri.

(Ky editorial është shkruar në kuadër të projektit: Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike, e cila është krijuar nga Grupi për Studime Juridike dhe Politike në kuadër të projektit “Human Rightivism” të mbështetur nga Agjencia Suedeze për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ndërkombëtar (SIDA) dhe implementuar nga Fondi për Zhvillim Komunitar (CDF).)

Nga Dea Fetiu

Në Kosovë, numërohen të jenë rreth 4.000 persona me paraplegji dhe tetraplegji. Bazuar në të dhënat e Agjencisë të Statistikave të Kosovës të muajit korrik 2023, numri i përfituesve të pensioneve paraplegjike dhe tetraplegjike (si pjesë e pensioneve dhe skemave të tjera sociale) është 2.737.

Në Kosovë, Ligji për Statusin dhe të Drejtat e Personave Paraplegjikë dhe Tetrapelgjikë, e rregullon statusin dhe të drejtat e personave që kanë humbur në formë të përhershme mundësinë e lëvizjes së ekstremiteteve të poshtme ose/dhe të sipërme, për shkak të sëmundjes ose dëmtimit, dhe të njëjtit fitojnë të drejtën e kompensimit mujor. Përgjegjëse për zbatimin e këtij ligji është Ministria e Financave, Punës dhe Transfereve. Përfituesit e këtij ligji duhet t’i nënshtrohen vlerësimit nga Komisioni Vlerësues, i cili emërohet nga Ministria në fjalë. Pos rehabilimit shëndetësor dhe fizik të nevojshëm si dhe kompensimit, sigurimi i kujdestarëve personalë për individët me paraplegji dhe tetraplegji shfaqet si një nevojë emergjente por edhe detyrim ligjor dhe moral i shtetit ndaj individëve.

Si një shembull i nevojës, si dhe rolit të rëndësishëm dhe të detyrueshëm të kujdestarëve personalë mbetet politika dhe qasja e Bashkimit Evropian (më tutje: BE) që njeh rëndësinë e tyre, sidomos për personat me paraplegji dhe tetraplegji, si një aspekt vendimtar për sigurimin e mirëqenies dhe sigurimit të një minimumi të cilësisë së jetës së tyre. BE-ja i thekson parimet e përfshirjes, barazisë dhe të drejtave të njeriut në qasjen e saj ndaj çështjeve të aftësisë së kufizuar, duke përfshirë edhe ato që lidhen me dëmtimin e lëvizshmërisë së individëve.

Në kontekstin e paraplegjisë dhe tetraplegjisë, kujdestarët personalë parashihen të ofrojnë mbështetje thelbësore për aktivitetet e përditshme të jetesës së individëve që përfshijnë, kujdesin mjekësor, mirëqenien emocionale dhe ndërveprimin social.

Në kontekstin e Kosovës, vlen të theksohet që dispozitat e ligjit vendor nuk janë shumë të zgjeruara në lidhje me kujdestarin personal. Për më tepër, rregullorja, si akt nënligjor, nuk e trajton këtë çështje në thellësi por as projektrregullorja e re, e propozuar. Edhe pse ligji dhe aktet nënligjore nuk janë gjithëpërfshirëse në këtë aspekt, bazuar në ligjin në fjalë, personave paraplegjikë dhe tetrapelgjikë (ose kuadraplegjikë) ju njihet e drejta e caktimit të një kujdestari personal.

Sipas ligjit, kujdestari personal ka për detyrë ofrimin e kujdesit dhe shërbimeve të domosdoshme ditore dhe kompensohet me shumën e njëjtë sikurse përfituesit e Ligjit për Statusin dhe të Drejtat e Personave Paraplegjik dhe Tetraplegjik. Përfituesit e këtij ligji mund ta zgjedhin kujdestarin personal por nëse përfituesi nuk mund ta bëjë një gjë të tillë, organi i kujdestarisë mbetet përgjegjës për caktimin e kujdestarit. Caktimit të kujdestarit personal i paraprin vlerësimi nga komisioni vlerësues. Edhe pse kjo e drejtë garantohet me ligj, janë raportuar shumë raste ku personave të caktuar u është mohuar kjo e drejtë, ku mosofrimi i mbrojtjes së plotë ligjore në kuptimin e caktimit të kujdestarit personal bart shumë pasoja.

Në shkurt të vitit 2023, Qendra për Raste Strategjike Gjyqësore e themeluar nga Grupi për Studime Juridike dhe Politike (më tutje: Qendra), trajtoi rastin e parë të kësaj natyre dhe rrjedhimisht dorëzoi padi kundrejt Ministrisë së Financave, Punës dhe Transfereve për shkak që paditësja e dëmtuar është rikategorizuar në grupin e dytë gjatë procedurës së rivlerësimit dhe i është hequr e drejta e caktimit të kujdestarit personal. Ky vendim është marrë në kundërshtim me Raportin Konziliar të lëshuar nga Klinika e Neurologjisë në Shërbimin Spitalor dhe Klinik Universitar të Kosovës (më tutje: ShSKUK), si dhe në kundërshtim me raportet mjekësore, të cilat kanë përshkruar se pacientja është plotësisht e paaftë për jetë të pavarur dhe se është e domosdoshme ndihma dhe kujdesi i personit të tretë. Vlerësimi i dhënë nga Komisioni Vlerësues nuk është bërë në bazë të ekzaminimit të duhur të pacientes, as në bazë të dokumenteve mjekësore dhe as në bazë të Raportit Konziliar të lëshuar nga Klinika e Neurologjisë në Shërbimin Spitalor dhe Klinik Universitar të Kosovës.

E ky nuk është rasti i parë, marrë parasysh që Qendra ka vazhduar dhe po trajton raste të tilla por po ashtu, edhe sipas raportimeve të mediave, është një trend i dukshëm – pra raste të shumta kur individët që u janë nënshtruar procedurave të vlerësimit ose rivlerësimit kanë hasur në trajtim që mund të përshkruhet si çdo gjë tjetër, veçse i drejtë.

Ironia qëndron në faktin se ky komision në dukje i qaset detyrës me seriozitetin ekuivalent të një mendimi sipërfaqësor nga një grup joprofesionistësh, duke i anashkaluar raportet e klinikave mjekësore kompetente që reflektojnë rrethanat e vërteta të individit. Pavarësisht që ky komision përbëhet nga profesionistë që përfshijnë ekspertët mjekësorë dhe socialë, ashtu siç përcaktohet edhe me aktin nënligjor ku përcaktohet përbërja e komisionit, vlerësimet e komisionit nuk korrespondojnë me realitetin.

Kjo situatë, ku ndër të tjera komisionet vlerësuese përmes moscaktimit të kujdestarëve mohojnë këtë të drejtë, si dhe rolin e kujdestarëve personal, është thellësisht shqetësuese. Një mohim i tillë jo vetëm që bie ndesh me obligimet ligjore, por gjithashtu e pengon rrugën drejt një shoqërie e cila siguron barazi në mes individëve dhe e jetëson atë në praktikë.

Njohja e rëndësisë së kujdestarëve personalë për individët paraplegjikë dhe tetraplegjikë nuk është thjesht një detyrim ligjor por është një imperativ moral që njeh të drejtat e çdo individi për të bërë një jetë të dinjitetshme. Prandaj, sigurimi i kujdestarëve personalë duhet të trajtohet si urgjencë shtetërore dhe rastet si ato të elaboruara më lart duhet evituar me çdo kusht në të ardhmen.

(Autorja është pjesë e Grupit për Studime Juridike dhe Politike (GLPS). Ky editorial është shkruar në kuadër të projektit: Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike, e themeluar nga GLPS, të projektit “Human Rightivism” të mbështetur nga Agjencia Suedeze për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ndërkombëtar (SIDA) dhe zbatuar nga Fondi për Zhvillim Komunitar (CDF))

Nga Ema Pula

Në një kohë kur ka shumë sfida në çështjet sociale dhe mjedisore, shumë çështje urgjente mbeten të paadresuara, procesi gjyqësor strategjik mund të jetë një çelës kryesor për ndryshime thelbësore dhe të prekshme. Duke kërkuar përgjegjësi nga qeveritë dhe aktorë të tjerë të fuqishëm për veprimet e tyre dhe duke vendosur precedentë dhe ndikuar në politikë publike, procesi gjyqësor strategjik mund të ndihmojë në mbrojtjen e interesit të përgjithshëm

Si shoqëri, në vazhdimësi përballemi me probleme apo shkelje të cilat prekin një grup të madh të individëve apo një pjesë të konsiderueshme të shoqërisë, e të cilat në shumicën e rasteve harrohen në heshtje.

Për dallim nga rastet e shkeljeve, ku kryesisht preken interesat e ligjshme të personave, në rastet kur cenohen interesat më të gjerë shoqëror, vjen në shprehje rëndësia e gjykimit strategjik.

Procesi gjyqësor strategjik është një mjet shumë efikas i avokimit ligjor që mundëson promovimin dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe të interesave publike. Para së gjithash, procesi gjyqësor strategjik ka dëshmuar të jetë një mjet i rëndësishëm për reforma ligjore, sociale dhe politike, e sidomos në fushat e të drejtave të njeriut, të mbrojtjes së ambientit dhe të drejtësisë sociale. Më konkretisht, kjo mund të përfshijë rastet ku një grup i njerëzve ose një organizatë njoftohen për shkelje të të drejtave të njeriut dhe përmes sistemit gjyqësor i sfidojnë ato shkelje.

Procesi gjyqësor strategjik mund të përfshijë gjithashtu kërkesa për ndryshime ligjore ose politikat publike, që kërkojnë përgjegjësi civile ose penale për aktorët shtetërorë, ose mund të përdoren si mjet për të ndërtuar presion publik dhe për të ndryshuar kulturën e caktuar të shoqërisë apo parandalimin e mëtutjeshëm të shkeljeve të natyrave të ndryshme.

Në Kosovë, procesi gjyqësor strategjik është një koncept gjerësisht i panjohur dhe shumë pak flitet për përfitimet që sjell në rastet kur aplikohet siç duhet, edhe pse ligjërisht është e rregulluar si e drejtë që ju njihet mbrojtësve të interesave publike, si dhe mbrojtëseve të interesave kolektive apo të interesave të gjera të publikut.

Një shembull konkret i procesit gjyqësor strategjik të suksesshëm është rasti i Urgendës në Holandë. Ky rast ishte i pari në botë që ndikoi që edhe në shtetet tjera të ketë nisma të tilla. Në këtë rast, një organizatë joqeveritare e quajtur Urgenda paditi Qeverinë e Holandës për dështimin e kësaj të fundit për të ndërmarrë veprime për të adresuar ndryshimet klimatike.

Në vitin 2015, Gjykata e Distriktit të Hagës ka vendosur në favor të Urgendës, duke urdhëruar Qeverinë që të zvogëlojë emetimin e gazrave serrë të paktën 25 për qind deri në vitin 2020, krahasuar me vlerat e vitit 1990. Ky vendim është atakuar dhe rasti është dërguar deri në Gjykatën Supreme, e cila në vitin 2019 vendosi përfundimisht, duke gjetur se Qeveria e Holandës ka për obligim që të zvogëlojë emetimin e gazrave serrë në mënyrë urgjente dhe në përputhje me të drejtat e njeriut.

Urgenda është një shembull i fuqishëm se si procesi gjyqësor strategjik mund të përdoret për të mbajtur qeverinë e një shteti në përgjegjësi për veprimet dhe mosveprimet e veta, si dhe për të nxitur veprime në çështje urgjente sociale dhe mjedisore.

Por tashmë edhe në Kosovë, procesi gjyqësor strategjik është bërë një mjet i fuqishëm për t’i kundërshtuar paligjshmëritë që vijnë nga institucionet në dëm të qytetarëve. Tash e tre vjet, Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike (CSL), platformë e Grupit për Studime Juridike dhe Politike ka proceduar dhjetëra padi strategjike bazuar mbi parimin e interesit publik të përgjithshëm.

Në vitet e fundit, së bashku me grupe qytetarësh, organizatash dhe aktivistë të mbrojtjes së mjedisit, CSL-ja ka iniciuar disa padi strategjike kundër lejeve ujore dhe mjedisore që janë dhënë për disa hidrocentrale.

Padia e parë është iniciuar kundër Ministrisë së Ambientit për lëshim të lejes ujore dhe mjedisore në kundërshtim me ligjin për ndërtimin e Hidrocentraleve në Deçan. Në këtë rast, Gjykata Themelore dhe më pas Supremja e vlerësoi si të drejtë padinë tonë dhe të aktivistëve, gjë që u shënua si suksesi i parë i funksionimit të CSL-së.

Ngjashëm, edhe dy padi strategjike u deponuan për dhënien e lejeve ujore dhe mjedisore për Hidrocentralin “Brezovica” në Shtërpcë dhe për Hidrocentralin “Lepenci 3” në Kaçanik.

Sikurse në rastin e Deçanit, Gjykata Supreme i cilësoi si të bazuara paditë tona dhe vendosi që verdikti të vendoset në gjykatë në bazë të meritave. Më tej, përpos rasteve të ambientit janë ngritur edhe padi strategjike për mosrespektim të Ligjit të Punës nga ana e punëdhënësit, padi për mosrespektim të Ligjit të duhanit që vetë shteti e ka sponsorizuar dhe padi strategjike për diskriminim të personave paraplegjikë dhe tetraplegjikë nga skemat sociale shtetërore.

Natyra e rasteve ka të bëjë kur organet publike kanë vendosur në mënyrë të gabuar dhe në kundërshtim me ligjin, por edhe kur të njëjtat nuk veprojnë dhe janë të autorizuara të veprojnë sipas ligjit. Mirëpo ndikimi i procesit gjyqësor strategjik tejkalon interesat e rastit individual. Vendosja e praktikave të ligjshme, ndikimi në politikat publike dhe ngritja e vetëdijes për çështje të rëndësishme mund të kenë ndikim të gjerë dhe afatgjatë në shoqëri. Përmes rasteve gjyqësore strategjike në Kosovë ngrihet vetëdija qytetare dhe institucionale për probleme të caktuara, duke ndikuar edhe në ndryshim të politikave.

Rastet e ngritura nga CSL-ja për paligjshmërinë e hidrocentraleve kanë ndikuar që Qeveria në politikat e saj t’u kushtojë vëmendje politikave për energjinë e ripërtërishme, duke e ruajtur mjedisin në të njëjtën kohë si interes i përgjithshëm.

Në një kohë kur ka shumë sfida në çështjet sociale dhe mjedisore, shumë çështje urgjente mbeten të paadresuara, procesi gjyqësor strategjik mund të jetë një çelës kryesor për ndryshime thelbësore dhe të prekshme. Duke kërkuar përgjegjësi nga qeveritë dhe aktorë të tjerë të fuqishëm për veprimet e tyre dhe duke vendosur precedentë dhe ndikuar në politikë publike, procesi gjyqësor strategjik mund të ndihmojë në mbrojtjen e interesit të përgjithshëm.

(Ky editorial është shkruar në kuadër të projektit: Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike, e cila është krijuar nga Grupi për Studime Juridike dhe Politike në kuadër të projektit “Human Rightivism” të mbështetur nga Agjencia Suedeze për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ndërkombëtar (SIDA) dhe implementuar nga Fondi për Zhvillim Komunitar (CDF).)

Nga GLPS

Një prej objektivave themelore të shtetit është të ofrojë siguri dhe mirëqenie për qytetarët e vet përmes mekanizmave që i zotëron. Respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut është thelbi i shoqërive demokratike – e që zakonisht garantohet prej aparaturës shtetërore. Ky të paktën do të duhej të ishte versioni ideal i shtetit ligjor dhe demokratik. Megjithatë, kemi raste kur vetë shteti është autor i shkeljes së të drejtave të qytetarëve të vet, qoftë të së drejtës në punë, të drejtës në ambient të pastër, të drejtës në mirëqenie, të drejtës për jetë të sigurt, ndër të tjera. Dhe, në jo pak raste, këto shkelje ndodhin në Kosovë nga neglizhenca e shtetit për të reaguar, ose nga reagimi jo i duhur e që është në kundërshtim me ligjet dhe Kushtetutën e vendit. Situata e raste të tilla rikonfirmojnë nevojën për aktivizëm të shoqërisë civile dhe komunitetit për të krijuar nisma e platforma që janë në shërbim të qytetarit.

Në nëntor të vitit 2020 në Kosovë u themelua Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike, platformë unike që përmes procesit gjyqësor strategjik kontribuon për interesin e përgjithshëm të qytetarëve. Qendra u themelua nga Grupi për Studime Juridike Politike (GLPS) dhe është e para e llojit të saj e krijuar në rajon nga një organizatë e shoqërisë civile, e përkrahur nga shtetit i Suedisë.

Por çka është procesi gjyqësor strategjik?

Procesi gjyqësor strategjik është dërgimi në gjykatë i rasteve nga të cilat mund të përfitojnë shumë qytetarë; raste të cilat përveçse i shërbejnë interesit të paditësit individual mund t’i shërbejnë edhe interesit të publikut. Procesi gjyqësor strategjik njihet si një mjet i fuqishëm për reforma ligjore, politike dhe sociale, sepse qëllimi i vet është që të arrihet një ndryshim i gjerë dhe afatgjatë, e jo vetëm që të fitohet rasti në fjalë. Në këtë rast, paditë që dërgohen në gjykatë bëhen kundrejt institucioneve shtetërore. Dhe pikërisht këtë e ka bërë Qendra gjatë këtyre 4 vjetëve që prej themelimit. Nevoja e qytetarëve për drejtësi dhe respektim të të drejtave themelore të tyre dhe misioni i Qendrës në anën tjetër, kanë sjellë ndryshime afatgjata dhe të prekshme në Kosovë. Qendra është bërë platformë e besueshme e aktivistëve të mjedisit, të të drejtave të njeriut, të sindikatave dhe të gjithë qytetarëve në përgjithësi pa dallim etnie, feje apo race.

Kur shkeljet bëhen normë – kundërshtimi është detyrim. Kësisoj, në këta katër vjet, Qendra ka bashkuar forcat me aktivistë të mbrojtjes së mjedisit dhe ka iniciuar paditë e para strategjike kundër lejeve ujore dhe mjedisore për disa hidrocentrale. Padia e parë është iniciuar kundër Ministrisë së Infrastrukturës dhe Ambientit për lëshim të lejes ujore dhe mjedisore në kundërshtim me Ligjin për ndërtimin e hidrocentraleve në Deçan. Në këtë rast sukses kolosal është arritur pasi që Gjykata Themelore dhe më pas Supremja u dhanë të drejtë padisë sonë dhe aktivistëve. Më tej, edhe dy padi strategjike deponohen për dhënien e lejeve ujore dhe mjedisore për hidrocentralin “Brezovica” në Shtërpcë, dhe për hidrocentralin “Lepenci 3” në Kaçanik. Ngjashëm si në rastin e Deçanit, Gjykata Supreme i cilësoi si të bazuara paditë tona dhe vendosi që kërkesa jonë për masë të përkohshme është legjitime.

Këto tri padi kompletojnë korpusin e aktivizimin gjithnjë e në rritje të qytetarëve të Kosovës kundrejt degradimit mjedisor nga ndërtimi i hidrocentraleve në kundërshtim me ligjin dhe pa kritere. Njëherësh, këto padi kanë shpërfaqur vetëdijen e lartë qytetare për mbrojtjen e së drejtës në mjedis të pastër e të sigurt, e drejtë kjo e garantuar me Kushtetutë. Më tej, një padi strategjike është deponuar kundër Komunës së Prishtinës për dhënien e lejes për të ndërtuar një “Park të Aventurave” në Parkun e Gërmisë në Prishtinë. Flora dhe fauna e parkut “Gërmia” u vu në rrezik sipas gjykimit të aktivistëve nga Prishtina, dhe pas trajtimit të dokumentacionit, Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike detektoi shkeljet ligjore në këtë rast. Angazhimi i Qendrës me bashkëdyzim me aktivizmin e qytetarëve bëri që Gjykata Supreme ta validojë padinë tonë dhe të pezullojë punën në këtë park.

Mbrojtja e ambientit është një nga pjesët qendrore programatike të Qendrës e që në këtë periudhë thuajse 4-vjeçare ndikimi ka qenë transformativ dhe vetëdijesues. Kjo, sepse përpos aspektit ligjor, Qendra së bashku me qytetarët kanë ngritur edhe llogaridhënien e institucioneve shtetërore krahas vetëdijes së përgjithshme qytetare. Prandaj Qendra në këtë prizëm e ka luajtur edhe një rol emancipues, dhe jo vetëm legal dhe procedural.

Më tej, përpos rasteve të ambientit janë ngritur edhe padi strategjike për mosrespektim të ligjit të punës nga ana e punëdhënësit, padi për mosrespektim të Ligjit të duhanit që vetë shteti e ka sponsorizuar dhe padi strategjike për diskriminim të personave paraplegjikë dhe tetraplegjikë nga skemat sociale shtetërore. Për më tepër, një varg trajnimesh tematike me studentë të universiteteve publike janë mbajtur për të ngritur kapacitetet profesionale dhe praktike të tyre. Por ekspertizë është ofruar edhe për institucione shtetërore, gjyqtarë e prokurorë.

Procesi i reformave ligjore, sociale e politike është një maratonë e gjatë me sfida të ndryshme. Megjithatë, puna sistematike e Qendrës në bashkëpunim me qytetarët i ka korrur rezultatet e para afatgjate, prej të cilave përfitojnë shumë qytetarë. Kjo mundësi unike që qytetarët e Kosovës e kanë duhet të shfrytëzohet sa më shumë. Prandaj, aplikoni te Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike nëse besoni se u janë shkelur të drejtat tuaja në çfarëdo forme.

(Autori është pjesë e Grupit për Studime Juridike dhe Politike. Ky editorial është shkruar në kuadër të projektit: Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike të projektit “Human Rightivism” të mbështetur nga Agjencia Suedeze për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ndërkombëtar (SIDA) dhe zbatuar nga Fondi për Zhvillim Komunitar (CDF))

Nga Arbër Fetahu

Prodhimi i energjisë elektrike si problem global ka afektuar edhe Kosovën. Në këtë aspekt ka disa vite që është menduar dhe janë bërë shumë analiza për të gjetur alternativa të ndryshme për prodhimi e energjisë përmes ku njëra ndër to është prodhimi energjisë përmes hidrocentraleve por gjithmonë duke bërë një balancë për të mbrojtur interesin e përgjithshëm në rastin konkret ruajtjen e ambientit. Në dekadën e fundit, vala e ndërtimit të hidrocentraleve në Kosovë ka nxitur reagime të shumta.

Projektet e hidrocentraleve të mëdha, në disa komuna kanë rezultuar në rezistencë publike mjaft të madhe. Fillimi i ndërtimit të këtyre hidrocentraleve pa planifikim të mirëfilltë strategjik, pa vlerësim të ndikimit në mjedis, pa analizë adekuate të prurjeve të ujit ka ndikuar që niveli i shumë lumenjve të bie, apo në kohë të caktuara edhe në shtjerrje të tërësishme tyre. Dëmi i cili është duke iu shkaktuar natyrës mund të jetë vështirë i riparueshëm.

Fatkeqësisht, ndërtimi i hidrocentraleve ka degraduar rëndë mjedisin, florën, faunën, kanë çrregulluar ekosistemin, kanë shëmtuar peisazhin dikur shumë të bukur, kanë devijuar dhe penguar rrjedhën e lumit, ua kanë mohuar qytetarëve ujin e pijes dhe ujitjes, të cilët kanë qenë të varur nga ky ujë, sidomos bujqit vendor. Raste të tilla të degradimit janë vërejtur sidomos në komunën e Shtërpcës.

Në këtë drejtim, Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike, si e para e këtij lloji në Kosovë e cila në bashkëpunim me një OJQ vendore filloi luftën kundër hidrocentraleve në gjykatë. Rasti i paraqitur në Gjykatën Themelore në Prishtinë, me padinë e parashtruar nga Grupi për Studime Juridike  dhe Politike dhe GAIA rezultoi i suksesshëm. Puna e ndërtimit të Hidrocentralit në Brezovicë u ndal dhe operimi i tij u ndalua, pas Aktgjykimit të Gjykatës Supreme më të cilin vërtetoi se gjykata e shkallës parë ka vepruar drejtë kur ka vendosur për shtyrjen e ekzekutimit të vendimit me të cilin iu është aprovuar leja ujore.

Procedurat administrative për ndërtimin e katër hidrocentraleve në Shtërpcë kanë filluar në vitin 2013. Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (në vijim: Ministria) nuk i ka ndjekur procedurat e parapara me legjislacionin në fuqi dhe ka lëshuar pëlqimet për këto hidrocentrale, edhe pse ligji ka përcaktuar një procedurë tërësisht tjetër. Sipas Ligjit për Ujërat parashihet procedura e ndarjes së koncesionit e cila duhet t’i paraprijë procesit të ndërtimit të një hidrocentrali, përkatësisht partneritet publiko-privat.

Në këtë rast, Ministria ka vendosur t’i përdorë procedurat e lëshimit të lejes ujore si për çdo palë tjetër duke injoruar në tërësi kërkesën ligjore se lejet ujore mund të lëshohen pas një procesi koncesioni. Ministria ka vazhduar të lëshojë vendime tjera sa i përket fitimit të së drejtës ujore dhe ka lëshuar lejen dhe mjedisore që janë aktet finale për fitimin e së drejtës ujore për hidrocentralet në Shtërpcë.

Shkeljet ligjore të Ministrisë kanë vazhduar në vitet në vazhdim. Ministria ka lëshuar pëlqime për hidrocentrale pa e respektuar të drejtën kushtetuese të qytetarëve për pjesëmarrje në vendimmarrje që ndikon në ambientin ku ata jetojnë. Gjithashtu, Ligji për Ujërat parasheh parimin e pjesëmarrjes së publikut dhe qasjes në informata duke përcaktuar detyrimin e organeve kompetente për sigurimin e qasjes në informata për interesin e të gjitha palëve të interesuara me rastin e marrjes së vendimeve që kanë të bëjnë me resurset ujore. Në të njëjtën kohë Ligji obligon Ministrinë që të organizojë debat publik për shqyrtim të planeve.

Në rastin e hidrocentraleve në Shtërpcë, debati publik është mbajtur, por asnjë qytetar nuk ka qenë prezent. Kjo na tregon se qytetarët e Shtërpcës nuk kanë qenë të njoftuar në formë të përshtatshme dhe megjithatë pëlqimi mjedisor është lëshuar nga Ministria.

Kjo ka rezultuar në fillimin e punimeve nga kompania gjë që ka ndikuar në ndaljen e ujit të pijes për qytetarët e Shtërpcës. Kompania po ashtu ka degraduar mjedisin në afërsi të lumit dhe ka ndërtuar edhe në brendësi të Parkut Nacional të Sharrit, në kundërshtim me Ligjin për Mbrojtjen e Mjedisit.

Qytetarët e Shtërpcës, pasi e kuptuan se një kompani private ka filluar ta shkatërrojë ambientin ku ata jetojnë dhe duke e shtjerrë lumin, i cili është burimi kryesor i pijes dhe i ujitjes së të mbjellave, kanë mbajtur një numër të protestave ku ishin pjesëmarrës shumë qytetarë. Ata kanë shpjeguar se autoritetet publike kanë lëshuar lejet e ndërtimit, mjedisit dhe pëlqimet/lejet ujore në kundërshtim me legjislacionin në fuqi dhe kanë shprehur se atyre po ju mohohet  e drejta e qasjes në ujë të pijshëm nga ndërtimi i hidrocentraleve.

Qytetarët kanë shpjeguar se nga ndërtimi i hidrocentraleve është shkaktuar ndotja e lumit Kaluxherska, burimi kryesor i ujit të pijshëm për qytetin e Shtërpcës, ndotja e lumit Blatestica dhe përrenjtë e Durlës, burim kryesor ujor i fshatrave Brezovicë dhe Jazincë. Qytetarët e Shtërpcës, Bitijës dhe fshatrave tjerë kanë protestuar me vite, por fatkeqësisht asgjë nuk ka funksionuar. Ata kanë shprehur irritimin e tyre se është duke ju mohuar e drejta në ujë të pijshëm për qëllime të përfitimit të një kompanie private.

Sipas raportimeve të shoqërisë civile, nga viti 2015 deri në vitin 2019 qytetarët kanë organizuar rreth 200 protesta kundër ndërtimit të hidrocentraleve, për të cilat shqetësimi kryesor ishte ndikimi në mjedis, në ujë të pijshëm dhe të ujitjes së të mbjellave.

Në qershor të vitit 2021, Ministria ka lëshuar një Raport të Grupit Punues për Hidrocentralet, në të cilin ka konfirmuar se ka pasur shkelje ligjore gjatë nxjerrjes së akteve administrative, si dhe ka rekomanduar që të shfuqizohen të gjitha aktet administrative të lëshuara në kundërshtim me legjislacionin në fuqi.

Kjo është një storie e suksesit. Qytetarët dhe shoqëria civile duhet ta ngrisin zërin në momentet e vërejtjes së cenimit të ndonjë të drejte. Reagimet ndaj rasteve të shkeljes së të drejtave të njeriut janë shkas i zvogëlimit të mundësisë së përsëritjes së rasteve të tilla.  Shkeljet e tilla që kanë ndodhur me rastin e Hidrocentraleve e ngrisin edhe më shumë nevojën për procedimin e padive strategjike edhe për raste të tjera.

Gjyqësia strategjike është mjet i fuqishëm dhe në vende si Kosova mund të krijojë precedentë pozitivë dhe të ndalë degradimin qoftë mjedisor, por edhe në sfera tjera. Prandaj, Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike në këto dy vitet e fundit ka dhënë frytet e veta duke rikthyer fokusin tek shkeljet në mjedis, dhe proceduar me padi që kanë synim interesin e përgjithshëm të qytetarëve.

Ky artikull është shkruar në kuadër të projektit “Human Rightivism” te mbështetur nga Agjencia Suedeze për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ndërkombëtar (SIDA) dhe implementuar nga Fondi për Zhvillim Komunitar (CDF).

Donika Çeta – Qendra për Raste Gjyqësore Strategjike